HEALTH SUNDAY PUAL THUCHAH - 2011

June 01, 2017 | ARTICLES & SERMONS

Thupui : Hrisel nan ei leh in Chhiar tur : I Kor. 10:31; Thuh. 3:13

Mizote hian a tlangpui thuah, taksa hriselna atana ei tur tha ngaihtuah thiam kawngah hmasawnna tur kan la ngah hle. Taksa tana hrisel tur leh chakna pai tam lam aia tui kan tih zawng chauh ei thîn kan ni a. Kan hnam kan la naupan deuh vang pawh a ni ang e. Hemi thuah chuan Vaiho hnen atang hian zir tur tam tak kan neiin a lang.

Hrisel tha taka awm kan duh theuhvin a rinawm a. Mihring kan nih chhunga kan thil neihah chuan hriselna hi a hlu berte zînga mi a ni awm e. Hla pawhin ‘Dam leh hrisel hi a hlu, lawm a tul e,’ a lo ti a. Hriselna hlutzia hi a hre chiang apiangin an ngai pawimawh a, a tichhe thei lakah pawh an invengin, an fîmkhur hle thîn a ni. Kan hriselna vawng tha tur leh venghim tur chuan thil pawimawh tam tak a awm a; chung zînga pawimawh ber tih theih hial tur EI leh IN chungchang hi kan sawi zui dawn a ni. Kan ei leh in hi hrisel nan a pawimawh em em a. Ei leh in atang lo chuan taksa hian hriselna vawng nungtu tur chakna a hmu lo a ni, han ti phawt ila. Kan taksa mamawh tawk dik tak kan ei leh in luh loh chuan, natna hrik kai miah lo mah ila, kan tla chhe der thei a ni. Tin, natna do theihnate a tlahniam thei a, hrileng lak hlek kai a awl bîk bawk. Eng pawh ni se, kan mamawh zawng leh mamawh tawk ei turte lo sawi hmasa phawt ila. 

1. Chakna thahrui petu (Carbohydrates) : Hei hi Mizo tawnga han dah dan vak a awm lo va, kan hriat thiam dan ber tur chuan, buh leh bal te, thlai bulbal nei, zungpuak lam chi leh thil thlum, khawizu, kurtai, chini te, thlai rah leh a hnahah te an awm deuh ber a ni. Ei tura han siam a hnang leh ban thei lamte hi an ni deuh ber ang chu. Heng hi kan upat dan azir te, hna kan thawh hah dan azir tein kan mamawh tawk a dang thliah a ni. Mi hrisel tha, thlan tla zawih zawih khawpa hna hahthlak thawk te, sports lama inhmang nasate tan chuan ei tam lutuk a hlauhawm lem lo. Amaherawhchu, a bîk takin puitling, than kin tawh, thlan tla khawpa hna thawk ngai lo; entîr nan dawr leh office-a nilenga thu chi te, mahni inchhung khura awmpui (chhiahhlawh) neia, hna hahthlak chin zawng thawk lem lova awm theite tan chuan, thlai rah leh hnah te bak zawng khi chu a tlem thei anga (puar lutuk lo) ei a him ber a ni.

Tin, natna benvawn neite entîr nan, zunthlum, thisensang te; tin, rit lutuk (over-weight) leh thau lutuk (obesity)-te tan chuan mi thiamte rawna, mahni mamawh tawk zat chauh ei tur a ni. Tin, chawpui bera kan hman, buhah hian he carbohydrates hi a tam a; buh rau rauvah pawh buh thar leh a ban tha (chhangban te) apiangah a tam a. Chuvangin, zunthlum leh thau lutukte tan chuan ei tlem emaw, vaiho chaw chhum anga a tuihnang thlit fai vek hnu emaw chauh ei tur a ni. Tunlaiin doctor-te leh mi thenkhatin ‘chaw ei tlem chuan tur a ni lo’ tih an sawi thîn. Hei pawh hi a dik dan leh dik loh dan a awm a. Hmawmsawm thlum lam leh alu leh bulbal nei chi lamte ei miah lohva lo ei tlem ve vak chu a tha lo vang. Amaherawhchu, zîng leh tlai chawah (buh) chaw ei tam tho si, chhun lama thei lam ni lo, chhang leh thingpui thlum lamte puar khawpa ei duh bawk site tan chuan, chaw tal ei tlem tur a ni. Mi mal mamawh zat chiah hi a sawi theih loh va, hna kan thawh hah dan emaw, kea kal nasat emaw a nih chuan mi dang aiin insum a tul lo thei a. Chuvangin, mi mal pawhin ni tina kan chakna kan sen ral dan azir zelin kan ei/in zat tur chu hisap thîn tur a nih chu. T.V-ah ram changkanga mite chaw ei lai kan hmuh pawhin chaw (buh) hi a tel ve a nih pawhin, puitling bar khat zat vel bak an ei ngai lo va; thei leh thlai rah leh hnah lam te; tin, bekang leh pa lam atanga soup an siamte an eiin, an in duh ber zawk a ni. Hengahte hian thauna petu lam aiin vitamin leh minerals-te an tam a, taksa a hrisel duh bawk. Tin, carbohydrates awmna chawte hi a tawk chauhva eite tan chuan a tha em em a, rîl a ti hrisel a, chaw ei a tui duh a, ek siamtu pui ber a ni a; ni tina ek theih hi hrisel te awm dan a ni a, a pawimawh em em a ni.

2. Than thattîrtu leh hliam tidam phui hmatu (Protein): Protein hian chakna thahrui a pe ve tho va; mahse, carbohydrates ang chuan vawi khata ei tam chi a nih loh avangin chakna a pe tam lo va. Naupang thang lai leh damlo fo te, sawngnawi leh upa (tar) lam te hian an mamawh hle a. Tin, taksa natna do theihna petu tha tak a ni bawk. Heng kan ei turahte hian an awm tha a ni. a) Artui, bawnghnute, sa, sanghaah te a tam a. b) Buh leh thlai, bekang, bean leh be lam chi te, chana, dailuah, theirah leh thei pil sak (nuts) kan tih ang chi-ah te an awm tha bawk. Carbohydrates ang tho khan kan kum azirin mamawh tawk a inzat lo va. Thang lai leh nu naupai leh hnute pe lai te, tar lam thil ei tam thei lote tan ei uar deuh a tul hle. Protein han tih hian chi hrang 20 chuang zet a awm a. An awmna (sources) kan sawi chi hrang hrangah te khian a dang ve thliah bawk a ni. Chuvangin, hrisel leh thang tha tur chuan, chi hrang hrang ei kim thinte a pawimawh hle ang. Tin, sa lam chi ho hi protein awmna tha tak an ni a; amaherawhchu, BP sang leh zunthlum nei te, lung tha lo (heart problem) neite tan chuan fîmkhur a ngai hle. Tute tan pawh sa leh thau lam hi chu a tlem thei ang ber ei a him ber. Mi thiamten an chhut dan chuan sa reng reng hi vawi khatah 100 gms. (artui pum hnih tiat vel) bak chu ei loh tur a ni. Chuvangin, hna hahthlak thawkte tan lo chuan protein awm thatna ni mah se, ei tlem a him ber a. Sa ni lo, thlai lam ei uar mai tur a ni. Mizotena kan chîn thin, tum khata ei teuh leh a thei faten ni tin maia sa ei kan tum ta te hi, hriselna atan a hlauhawm em avangin bansan a hun ta hle mai. Tin, thau leh mawm lam hrim hrim hi hna hahthlak thawk thîn lem lote tan chuan a tlem thei ang ber ei a tha a. Thau lutuk tawh hnua insum leh te, cher leh deuh tura tan han lak that leh te hi thil harsa tak a lo nih tawh avangin, naupan lai atanga insum (a tawk chauhva ei) a pawimawh em em a ni. Ram changkangho harsatna (health problems) an neih ang hi Mizoramah pawh kan nei ve ta niin a lang a. Chuvangin, hriselna tha neih kan duh avang leh Kristian kan nihna avang pawhin insum theih kan zir ve a hun ta hle a ni. Thlai tharlam leh thei chi hrang hrangte hi insum ngai lem lova duh tawka ei pawi lote an ni a. Heng lam te hi ei uar deuh deuh ila, kan hriselnain a lo that phah zawk dawn a ni.

3. Vitamins & Minerals : Mizote zîngah vitamin hi chu sawi fiah teh chiam a ngai lem lovin a lang a. Minerals erawh chu iron, zinc, copper, sulphur, iodine leh a dang te an ni a. Vitamin awmnaah chuan an awm ve zel ti phawt ila. Vitamin & mineral te hian carbohydrates leh protein angin chakna thahrui min pe lo va; amaherawhchu, thisena tel ve reng tur leh, kan taksa peng hrang hrangte tha taka hna an thawh theih nan leh natna do theih nana tangkai tak an ni thung. Taksain a tlakchham chuan, natna chi hrang hrang leh piansualna thlenga neih theih a ni. Chuvangin, an awm tamna hengte hi ni tin ei theih tum hram tur a ni. a) Thei lam chi zawng zawngah; mahse, a tharlam, vuai lo a ni tur a ni. b) Thlai tharlam, a rah leh hnah hel ei chi zawng zawng, entîr nan, parbawr, broccoli, antam chi hrang hrang, zîkhlum, celery, lettuce, pardi, lengser, pudina, chutiang zelin. Tin, bul bawk leh zung puak chi, eg. carrot, antam bulbawk, purun leh a dangte. Thisen nei tha tur leh natna do theihna nei tha tur chuan hel ei chiho kan sawi tak te hi ei tam hle tur a ni. Kan kain tui a tih loh zawng pawh ni se thatna pai an nih avangin kan ei thîn tur a ni. Tin, sathin, sangha, artui leh bawnghnuteahte an awm tha hle. Amaherawhchu, sawi tawh ang khan zunthlum, thisensang (B.P. sang) leh thau lutukte tan chuan tum khatah artui tiat vel bak ei loh tur a ni. Bawnghnute dak (a khar) leh artui chhungmu hi thau leh lung lam tha lote chuan ei loh tur a ni a. Tin, artui hi ama rihna hmun zaa thena hmun sawmruk (60%) hi thau (fat) rihna a nih avangin heng natna leh harsatna bîk neite chuan ei fo loh tur a ni a; kan ei duh a nih pawhin a pawn var chauh ei tur a ni. Naupang thang lai leh upa lam natna nei lote tan chuan insum a ngai lem lo thung. Eng pawh ni se, kan hrisel that theih nan thei lam eng chi pawh chi khat tal ni tin ei thin tur a ni. Tin, pum puar nuam lo leh kawthalo, santen te, luak chhuak thînte tan hatkora (tui pawlh loh) leh nimbu (ser) tui sawr in vat thin tur a ni bawk. Thei tui reng reng hi saidawium (bottle)-a sawr sa lei ai chuan a tharlam, sawr chawp hi a tha zawk daih a ni.

4. In tur lam chi : Mi thiamte chuan kan taksa zaa sawmsarih vel (70%) hi tui a ni e, an lo ti a. Chuvangin, kan taksa hrisel tha tur leh taksa bung hrang hrangten tha taka hna an thawh theih nan tui kan mamawh hle tih a hriat theih mai awm e. Tui thianghlim hi ni khatah puitlingin kan mamawh zat nia lang chu 2½ litres vel a ni a. Eng pawh ni se, natna avang te, hmun lum leh vawt azir te, ni sa hnuaia hna thawk thîn kan nih leh nih loh azirtein a danglam ve ang a. Ni tina kan taksa atanga tui chhuak ral ang zat tal hi chu kan in ngei a tul a ni. Hetiang hi kan taksa atanga ni tin a inpaih chhuah dan tlangpui chu a ni. Zun atangin 1½ - 2 litres, ek atangin 200 – 300 mls., vun atanga thlan leh thawk chhuah atangin 700 ml. vel. Tichuan, a vaia belh khawm chuan ni tin 3 litres vel kan paih chhuak (hloh) thîn a ni. Hetiang zat hi la lut tur chuan, chaw leh chawhmeh atang te, thingpui leh thei tui kan in atangtein 1 litre vel kan in ang a, a bak zawng 2 litres vel tal tui thianghlim in belh ziah tur tihna a nih chu. Tin, damdawi ei lai nei rengte tan phei chuan in tam a tul lehzual bawk ang. Mi tam takin tui in hi harsa kan ti thei a; mahse, zîng thawh veleh no hnih khat han in phawt ila, minute eng emaw zat hnuah han in leh thîn ila. Chutiang chuan hriat loh karah a in ve teuh theih a. Vawi leh khata in teuh tum mai chu a tul lem lo.

Hetiang hian taksa hrisel nan a tul a ni tih hriain, mahni inthunun tum ila; tui hal hun kher hi nghah loh hram tur a ni. Tin, zanah zankhuain tui in lem lovin kan mu a, zîngah zun te a lo takin a lo fîr zawk a, kan mut chhunga thisen kal kual atangin, taksa bung hrang hrangten tui an lo hîp nasa bawk nen; zîng kara tui in tam hi chu a pawimawh leh zual a, in tlut tlut ila, zung tlut tlut bawk ila, taksa a hrisel tha duh bîk hle a ni. Japan-ho phei chuan tuisik hi natna tam tak tihdam nan leh tihnep leh nawm nan an hmang nasa thîn an ti. Ni tina kan hnathawh leh thawhna hmun boruak azirin kan sawi tak aia tamte pawh in a tha hle ang. Tui lawnga in harsa tite tan thingpui sen te, thei tui te in tam tur a ni. Hengte hian taksaa bawlhhlawh an paih chhuak chak a, thisen a lo thianghlim thîn a, hriselna atan an pawimawh takzet a ni. Awle, ei leh in lam hi chu kan sawi zo seng dawn chuang lo va, tunah chuan natna leh dinhmun bîk atana ei/in dan tur lam lo sawi zui thung ila. Thisensang (Hypertension), B.P. sang kan tih mai hi kan ramah pawh kan buaipui nasa ta viau mai. Kan fîmkhur hle loh chuan a nei kan tam tial tial dawn ni pawhin a lang a. Ngun takin mahni B.P. hre turin kan check-tîr thin a tha hle mai. B.P. sang nei reng reng chuan chi-al hi a tlem thei ang ber ei tur a ni. Chawhmeh al pangngaia kan ei bak hi chu liah belh loh a him ber ang. Chi hian nasa takin B.P. sang a tihzual theih avangin, thei kan ei pawhin a tel lova ei te zir ila. Tin, zun kawng lam atan a hlauhawm thei bawk a. Vung thîn leh thau lam te phei chuan ei loh tawp chu a tha lo vang a, a tlem thei ang ber ei tur a ni. Tin, pumpui pan (lawng) leh cancer-ahte pawh ei tlem a him ber a ni. Chi al ei tam reng reng chuan lung lam tha lo (cardio vascular diseases) an nei duh bawk.

Mi thiamten research an beihnaah chuan ram thenkhat, North California, New Guinea ram, Solomon Island, North Brazil, Venezuela, North Kenya te khuan chi an ei tlem hle a; ni khatah 2 gms. (thirfiante chanve) vel chauh an ei a. B.P. sang te, kal na, lung na (heart disease) te nei an tlem a. Ei tamna ram Japan leh an ram bung pakhat North Akita province-a mite chuan chi an ei nasat avangin B.P. sang avangin thluaka thisen zam chat (stroke) te, kal na leh cancer avanga buaina leh thihna pawh an tawk tam bîk tih an hmu chhuak a ni. Ni tina chi kan mammawh zat chu 5 gms. (thirfiante khat) vel a ni. Tin, hemi rual hian B.P. sang nei thînte chuan ek khal lutuk avanga san vak te a hlauhawmin, inthiar nan pawh a theih hram chuan European type commode (thut kanna ang chi)-ah inthiar thin tur a ni. Leia thu chunga san vak chuan thluak leh kala thisen zam te reuh te tete an puak keh thei a; daikalna hmuna lo thi ta maite pawh sawi tur an awm nual tawh a, a hlauhawm hle a ni. Tin, zunthlum (diabetes) neite chuan kan sawi tawh angin thil thlum, chini, sweets, ice cream, chocolates, kurtai, khawizu te hi ei loh tur a ni a. Leia bulbal nei alu, pangbal, bal, kawlbahra, iskut bul ang chi te hi ei tlem tur chi an ni. Tin, chaw vawi khata tlem deuh eia ei zin zawk tur a ni bawk. Tin, lakhuih thei, balhla, lamkhuang leh thei vawn ro nana chini an telhna ang chi reng rengte pawh ei loh mai a him ber. Kan ei duh a nih pawhin vawi khatah a tlem thei ang ber, balhla a nih pawhin ni khatah a bung bak ei loh tur a ni. Tin, zu leh alchohol telna chi lam reng reng hian a tihsan duh em avangin in miah loh tur a ni. Tin, artui chhungmu leh vawksa, broiler ar thau tak sa te, sa ti sen tha ang chite ei loh tur a ni a. Sa kan ei chak a nih pawhin sa tisa var lam chi, sangha te, arsa, a thau tel lote ei a him deuh ang a. Sa thluak leh sa kawchhungte ei loh bawk tur a ni. Eng pawh ni se, doctor-ten an phal ang bak ei loh leh ei dan tur an ruat ang thlapa ei thin a tha ber a ni.

Tunah hian zunthlum leh B.P. sang kan nei rih lo a nih pawhin, hna thawk hah si lo, ei leh in tui reng mai chite phei chu, kan la that lai ngei hian insum theih a tul takzet a, kea kal nasat (exercise) a pawimawhin a sawt takzet a. Sap thufing chuan, ‘Tihdam aiin inven a tha zawk’ (Prevention is better than cure) a lo ti a. Chuvangin, hriselna tha tak kan neih lai ngei hi, chin tawk hriata, insum hun lai tak a ni tih hriat reng tur a ni. A bîk takin thau si, tawi si, 5½ Ft. tling lote tan phei chuan, hrisel hlein lang mah ila, zunthlum leh B.P. sang te, lung natna (heart diseases) lam te, kal tha lote kan hma maiah a awm reng tih hriat a tul hle. Chuvangin, insum theih leh exercise lak that a pawimawh takzet a ni. Mahni rih zawngte hi hriat fo a tha a; 5 ft. tling lote tan 50 Kgs. pelh loh te, 5 – 5½ ft. te tan 60 Kgs. aia rih loh te, 5½ - 6 ft. te tan 65 Kgs. pelh loh tur a ni. Engti zawng pawhin thau (over weight leh obesity) te hi chu a hlauhawm a ni ber mai.

Hetih rual hian hrisel tha pangngai kan nih chuan ei/in thata, exercise lak that erawh hrisel nan a tha hle thung. Chutichuan, a tawk chauhva ei leh in hi hriselna atan a lo pawimawh hle a ni tih leh mi mal tinte hian mahni hriselna atan mawh kan phur theuh a ni tih i hre reng ang u.

 

 

 

HEALTH SUNDAY PUAL THUCHAH - 2011

June 01, 2017 | ARTICLES & SERMONS